مقدمه

شاه پسند اندام هوایی خشک شده گیاه وربنا افیسینالیس (1) از خانواده شاه پسند (2) است که حداقل دارای 3/0 درصد اسانس (حجمی/ وزنی) به رنگ سبز بسیار روشن می باشد. شاه پسند در زبان عربی به نام های رجل الحمام و رعی الحمام معرف است، حمام به معني كبوتر است و مي‏گويند كه كبوتر به دانه‏ این گیاه علاقه زيادي دارد. در کشورهای انگلیس زبان به نام های ورون (3)، علف ساکرا (4) و علف گراس (5) معروف است، به آلمانی ایزنکروت (6) یا توبنکروت (7) گفته می شود و در زبان فرانسوی این گیاه دارویی به نام هرب دو ورون افیسینال (8) معروف است.

گل شاه پسند از مقدس ترین گیاهان نزد کاهنان بود و رومی ها از آن برای مطهر کردن خانه ها استفاده می کردند. چون دارای خاصیت ضد خونریزی است گفته می شود که آنرا روی زخم های حضرت مسیح ریختند و خونریزی قطع شد و روی این اصل در قدیم به آن گیاه صلیب گفته می شد.

ریخت شناسی

گياهي به صورت بوته تا درختچه، پايا، چند ساله، ارتفاع تا 1 متر. ساقه سخت، باريك. برگها داراي بريدگيهاي عميق شانه‌اي، متقابل و بيضي دراز با بشره ای پوشیده از کرک زبر. گلها بصورت سنبله انتهايي يا محوري، به رنگ سفيد صورتي يا سوسني می باشد. خشک شده گیاه دارای سطح تحتانی سبز مایل به خاکستری با رگبرگ میانی واضح و سطح فوقانی قهوه ای مایل به سبز و کرکدار دارد. تکه های ساقه مقطع عرضی چهار گوش داشته روی آن شیارهای طولی به چشم می خورد و رنگ آن قهوه ای مایل به قرمز یا سبز با قسمت داخلی کرم رنگ دارد. غنچه های گل به صورت سنبله انتهایی بوده و تمام قسمت دارویی بوی ملایم و مزه تلخ دارد. تکثير اين گياه عمدتا" به روش جنسي و توسط بذر انجام مي گيرد.

اندام مورد استفاده

قسمت مورد استفاده این اندام هوایی شامل برگ، گل و ساقه و سر شاخه های سبز آن است که در اثر مالش دادن بوی مطبوعی از آن می شود ولی طعم آن گس و تلخ است.

زمان جمع­آوری

زمان گلدهی گیاه از اوایل تا اواخر فصل تابستان می باشد و بهترین موقع جمع­آوری زمانی است که گلهای گیاه کامل شده باشند (معمولا تیر و مرداد).

دامنه انتشار

این گیاه به طور وسیعی در سرتاسر دنیا پراکنده می باشد. این گیاه را می توان در آفریقای شمالی، سرتاسر اروپا، آمریکای شمالی، غرب، شمال و مرکز آسیا پیدا کرد. در ایران در منطقه وسيعي از نواحي شمالي بخصوص سواحل درياي خزر، در نواحي مختلف البرز، اطراف تهران،‌ دماوند، كرج،‌ قزوين، بين رشت و چالوس، آستارا، لاهيجان،‌ بندر گز و در نواحي جنوبي ايران، شيراز، جيرفت، بين شيروان و بجنورد، قمصر كاشان، اروميه، كردستان و شمال سنندج پراكندگي دارد.

ترکیبات شیمیایی

اندام هوایی شاه پسند حداقل دارای 3/0 درصد اسانس می باشد که مهمترین ترکیبات این اسانس شامل 1- اکتن 2- ال (9)، ژرانیال (10)، 3-هگزن 1- ال (11) و لینالول (12) می باشد. اسانس شاه پسند اسپانیایی و انگلیسی دارای ترکیبی به نام وربنون (13) است که تقریباً 25 درصد اسانس را تشکیل می دهد. از ترکیبات مهم این گیاه در اندام هوایی دو ایرید گلی گوزید می باشد که اثر بخشی این گیاه را به این ترکیبات نسبت می دهند. وجود وربنالین (14) در ریشه نیز گزارش شده است. وجود فلاونوییها و متوکسی فلاونها نیز در شاه پسند گزارش شده که مقدار آنها ناچیز است. به طور کلی مواد متشکله این گیاه شامل گلیکوزیدهای فنیل پروپانوئیدی؛ روغن فرار دارای مونوترپنهای سیترال، ژرانیول، لیمونن و وربنون، و مواد دیگری مانند آلکالوئیدها، موسیلاژها، بتاکاروتن، ساپونین و تانن می باشد.

اثرات فارماکولوژیک گزارش شده

بعضی از آثار فارماکولوژیکی مواد موجود در شاه پسند مورد بررسی قرار گرفته است. ورینالین از مواد موثر گیاه با اثر بر روی دیواره صاف روده خاصیت ملینی از خود نشان داده است. عصاره فنلی شاه پسند اثر ضد التهابی بر روی ورم ملتحمه چشم خرگوش ایجاد شده توسط روغن خردل را نشان داده است.

عصاره الکلی گیاه نیز با خاصیت پاراسمپاتیکی ضعیف سبب ایجاد انقباض در عضلات صاف رحم شده است. خاصیت ضد سرفه گیاه نیز به وجود وربنالین و بتاسیتوسترول موجود در گیاه نسبت داده شده است. روی حیوانات اثر محرک شیر آن به اثبات رسیده که مربوط به گلیکوزیدهای ایریدوئیدی آن است. ورباسکوزید اثر ضد لرزش لودوپا را تقویت می کند. این گیاه بعنوان سقط جنین دهنده و یک عامل اکسی توکسیک شناخته شده است، به همین علت در دوران بارداری در انسان نباید مصرف شود.

خواص داروئي و کاربرد درمانی

از شاه پسند به عنوان آرام بخش، ضد اسپاسم، معرق و تونیک استفاده می شود. این گیاه دارویی یک مقوی اعصاب موثر و محرک کبد برای بهبود اشتها است. دم كرده اين گياه برای رفع التهاب گلو، لثه و درمان كوليت كودكان استفاده مي‌شود. برای برطرف کردن سرماخوردگی مفید است و کمبود ویتامین ث را جبران می کند.

برگهاي شاه پسند را در سركه بجوشانيد و بعد در محلهاي دردناك ضماد نماييد، دمكرده 30 تا 40 گرم برگ به مقدار سه فنجان در روز صبح، عصر و شب مي‏توان نوشيد. به خانمها و دخترهاي جواني كه مبتلا به چاقي موضعي هستند، و چربي در عضلات آنها مخصوصا در ران و باسن آنها جمع شده است، (سلوليت) توصيه می شود كه روزي سه فنجان از دمكرده برگ بنوشند. از دمكرده گلهاي این گیاه دارویی نيز مي‏توان استفاده كرد و براي اين كار بايد غنچه‏هاي ناشكفته آن را در تيرماه چيد دمكرده گل درد كمر و سردرد را تسكين مي‏دهد.

در مصارف پوستی کمپرس آن روی ضرب دیدگی مفید است، زخم و بریدگیها را با ضماد آن درمان می شود و برای رفع خستگی پس از کار روزانه از حمام شاه پسند استفاده می شود. برای این منظور مقدار 200 گرم برگهای گیاه را در دولیتر آب ریخته و حرارت دهید تا بجوش آید سپس برداشته و بگذارید مدت 15 دقیقه دم بکشد بعد آنرا صاف کرده و در وان حمام بریزید و برای مدت 20 دقیقه در آن دراز بکشید تا خستگی عضلات برطرف شود.

شاه پسند منبع ساخت داروهای معتبری در کشورهای مختلف می باسد که به عنوان مثال برندهای آتئرا (15)، سینوپرت (16) و کالمو فیتوم (17) به ترتیب در بازار دارویی کشورهای انگلیس، آلمان و فرانسه وجود دارند.

نحوه و میزان مصرف

دم كرده : 2 گرم گياه خشك، سه بار در روز ميل شود.

جوشانده : چهل گرم برگ در یک لیتر آب به مدت پنج دقیقه جوشانده و سپس صاف و روزی سه لیوان مصرف شود.

افشره مائي : به نسبت 1:1 در الكل 25%، 4-2 ميلي‌ليتر سه بار در روز ميل شود.

تنتور: به نسبت 1:1 در الكل 40%، 10-5 ميلي‌ليتر، سه بار در روز ميل شود.

در مصارف جلدی از کمپرس، ضماد و کرم تهیه شده از شاه پسند استفاده می شود.

احتیاط و هشدار

مصرف بیش از دوز مجاز سبب تهوع می شود. مصرف دوز بالاي گليكوزيدهاي گياه (وربنالین( سبب فلج مغزي منجر به تشنج و مدهوشي مي‌شود. با نوجه به اثر کاهنده ضربان قلب، کسانی که ناراحتی قلبی دارند باید در مصرف آن احتیاط کنند.

کاربردهای توصیه شده در طب سنتی و مکمل

شاه پسند وحشی از نظر طب قدیم ایران سرد و خشک است، قابض و ضد تشنج است و معرق و موثر در درمان سرماخوردگی است. در طب گذشته این گیاه را در درمان برخی از بیماریهای التهابی پوست به کار می بردند و برای آن اثر مدر و قاعده آور نیز قائل بوده اند. در مکاتب مختلف طب سنتي از شاه پسند وحشی در درمان افسردگي، ماليخوليا، تشنج، درد كيسه صفرا، يرقان، مراحل اوليه تب و بخصوص در افسردگي دوران نقاهت و آنفولانزا مصرف مي‌شود. خواب آور، تثبيت كننده خلق، ضدگرفتگي عضلاني، محرك ترشح شير و عرق بدن نيز مي‌باشد.

منع مصرف

با توجه به اثر تحریکی شاه پسند بر عضلات رحم و روده در دوران بارداری و شیردهی نباید مصرف شود.

مصرف غذایی

به عنوان افزودني مواد غذايي كاربرد دارد.

کاربرد بهداشتی و آرایشی

با توجه به اثرات پوستی ذکر شده مشروحه در این مقاله از شاه پسند می توان در ساخت و تهیه کرم ها و محصولات لوکال محافظ پوستی و مراقبت از پوست استفاده نمود.

کلمات لاتین

1.       Verbena officinalis L.

2.       Verbenaceae

3.       Vervain/ verbain

4.       Herb of sacra

5.       Herb of grace

6.       Eisenkraut

7.       Taubenkraut 

8.       Herba de vervain Officinale

9.       1- octen 2- ol

10.    geranial

11.    3- hexene 1-al

12.    linalool

13.    verbenone

14.    verbenaline

15.    Athera

16.    Sinupret

17.    Calmophytom

منابع (References)

1.       Carol a. Newall, Linda a Anderson, J. danid philipson. Herbal Medicines. 263, 1996.

2.       Crotteau CA, Wright ST, Eglash A. Clinical inquiries. What is the best treatment for infants with colic? J Fam Pract., 55(7), 634-6, 2006.

3.       Fleming., PDR for herbal medicines, Montavale, 1998.

4.       Makboul A M. Chemical constituent of verbena officinalis. Fitoterapia LVII, 1986:50-1.

5.       Chevallier A. The Encycolopedia of Medicinal phants. London: Dorling Kindersley,1996:147.

6.       ROYAL Phamaceutical society, Maetindale, extra pharmacoeia, 1996, 2186.

7.       British Herbal Medicine Association. British Herbal Pharmacopeia, Bournemouth: BHM, 1989.

8.    مظفريان، ولي الله. فرهنگ نامهاي گياهان ايران. فرهنگ معاصر، 576،  1375.

9.    زرگري، علي. گياهان دارويي. (جلد 3) موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 706، 1376.

10.      دکتر عباس حاجی آخوندی و دکتر ناصر بلیغ، راهنمای کاربردی گیاهان دارویی، انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، ص 106، 1381.